In Bergen op Zoom staat aan de oude Vissershaven een getijdenwatermolen (afb. 1). In de regio zijn er nog getijdenmolens of restanten daarvan in Rupelmonde, Middelburg, Goes en Sas van Gent. De Bergse is niet alleen de oudste bewaarde getijdenmolen, het is ook architectonisch een bijzonder gebouw dat tot stand kwam met een sterke inbreng van de bekende Mechelse bouwmeester Anthonis Keldermans. De restauratie van deze molen vormt de aanleiding voor deze beschouwing.

In 1493 werd overleg gevoerd over het maken van een nieuwe watermolen. Voor de situering was het van belang, dat er voldoende ruimte beschikbaar was en dat de molen voldoende beschermd zou zijn. Gekozen werd voor een plaats aan de haven, een gebied, dat tussen 1484 en 1488 binnen de stadsomwalling was gebracht (afb. 2). In een daar aanwezige kreekarm werd de molen gebouwd. Het gedeelte vóór de molen werd verruimd tot molenkom. Achter de molen werd een grote houwer gegraven, die buiten de stadswal kwam te liggen. De molen was gereed in 1503 en werd op 26 september om 15.00 uur in gebruik gesteld.

Het watermolencomplex bestond uit een groot maalgebouw met twee trapgevels en een dwars daarop staand woonhuis, ook met een trapgevel beëindigd. Aan de waterzijde waren er twee maalsluizen met schoepenraderen, een spuisluisgebouw, ook met twee trapgevels, en over het water een ‘schofhuis’, waarin zich de schuiven voor het regelen van de watertoevoer naar de waterraderen bevonden. De aanwezigheid van twee schoepenraderen vergrootte de capaciteit van de molen en maakte het mogelijk om gelijktijdig verschillende maalprocédés te laten plaatsvinden. Het grote rad diende voor de roggemolen, het kleine voor de tarwemolen. Er waren twee koppels maalstenen met onderaandrijving aanwezig.

Het uitwendige van het molencomplex is goed bekend. Niet alleen is het oude gevelwerk voor een groot deel bewaard gebleven, maar er zijn ook nog veel oude afbeeldingen. De gevels zijn op Gobertanger plinten gebouwd van geel genuanceerde bakstenen, afgewisseld met Ledestenen parement, speklagen en hoekblokken. De oorspronkelijke vensters zijn in later tijd alle vervangen. In de toegangspoort zijn de wellicht authentieke maar mogelijk ook na 1552 vernieuwde eiken deuren nog grotendeels bewaard.

Valentijn Klotz maakte in 1672 een tekening waarop molenhuis, woonhuis en sluizen goed zichtbaar zijn (afb.1). Er lijkt nog weinig aan de oorspronkelijke opzet veranderd te zijn. Een tekening van Bernardus Klotz, ook uit 1672, geeft juist de andere kant weer. De maquette in het Musée des Plans Reliëfs uit 1750 geeft ook een goed overzicht van het geheel (afb. 3).

De molen is gebouwd op een paalfundering. Dat is gelet op de slechte ondergrond noodzakelijk. Toch is dat ook een bron van verval. De trillingen, veroorzaakt door de werking van de molen, laten ook de palen licht trillen. De kleef [wrijving tussen de paalomtrek en de bodem] van de palen aan de aarde vermindert daardoor, waarbij ruimte ontstaat voor waterbeweging. Uiteindelijk spoelt daardoor de aarde weg, wat tot instortingen kan leiden. Hier kan dat mede ook de oorzaak geweest zijn van de grote schaden die in 1509 en 1552 opgetreden zijn.

Bij de restauratie is naast het gebouw een put gegraven tot vier meter onder het maaiveld, waarmee nog steeds niet de paalfundering bereikt werd. Bekend is dat de gemetselde fundering in Rupelmonde tot wel zes meter onder het maaiveld reikt. Gesteld mag dan ook wel worden dat het technisch een buitengewoon gecompliceerd werk moet zijn geweest om gedurende lange tijd in een getijdengebied zo’n diepe bouwput droog en werkbaar te houden.
Over het inwendige van het molengebouw is er veel minder informatie (afb. 4 en 5). Van de authentieke constructie is de verdiepingsbalklaag van moer- en kinderbalken deels bewaard gebleven. In de negentiende-eeuwse kap waren spanten en gordingen uit een zeventiende-eeuwse kap hergebruikt. Een kamradput is aanwezig. Die was volgestort, maar nu weer grotendeels ontgraven. Boven de kamradput zal een insteekvloer voor de steenzolder geweest zijn. Op de eerste verdieping zal de graanzolder gesitueerd kunnen zijn geweest. Daarboven waren nog twee vlieringen voor opslag. De indeling van de molenaarswoning is vrij constant gebleven. Op de begane grond lag aan de noordzijde de woonkamer met een open haard en de nog bewaarde plavuizenvloer. Naast de haard was er een toegangsdeur naar de gewelfde kelder onder de keuken. Bezuiden de woonkamer lag de keuken. Ruggelings tegen de haard van de woonkamer was hier ook een stookplaats. De trap naar de eerste verdieping is wellicht vanouds in de keuken omhoog gegaan en later in het molenhuis uitgebouwd. Op de eerste verdieping lag er een kamer boven de woonkamer waarin zich nu nog negentiende-eeuwse bedsteden bevinden. Boven de keuken lag in oorsprong een zolder. Bij de verhoging eind negentiende eeuw is hier een kamer gemaakt. Op de tweede verdieping was er een zolder in het woonkamercompartiment, die ook diende als opslag voor de molen. De zolder is vergroot bij de eind negentiende-eeuwse verbouwing.

Door de heftige stormen met hoge vloed in deze periode ontstond er door de jaren heen regelmatig schade aan de molen en de bijbehorende houwer. De kwetsbare ligging van de molen was daar niet vreemd aan. De jaarrekening van 1517/1518 vermeldt dat de molen op 3 juni anno 1517 dreigde in te storten. In dat jaar maalde de molen niet en bracht dus niets op. Vanaf juli 1518 maalde de molen weer. Er is dus een flinke schade hersteld, maar van een complete herbouw kan in zo’n kort tijdbestek geen sprake zijn.

De stenen vloer van de molen was in 1523 weggezakt  Binnen en buiten de molen werd nieuw straatwerk gemaakt. Grote planken werden aangekocht voor het maken van een vloer onderaan de voorzijde van de [sluis-]deuren. Het lijkt er dan op dat de vloer van de maalsluizen tenminste gedeeltelijk in eiken is uitgevoerd in plaats van in steen. In 1531 was er weer grond onder de vloeren weggespoeld. Omdat de molen op dat moment geen pachter had, stroomde het water langere tijd in en uit de molen waardoor de schade vrij groot kon worden.

In 1534 werd er een nieuw gebint voor de schuiven gemaakt en met schaliën gedekt. De markies was niet zo gelukkig met de steeds terugkerende grote herstelkosten. In 1540 vroeg hij de Raad en Rekenkamer hem advies uit te brengen over een eventuele afbraak van de molen. Dat zou gevolgen hebben voor het malen van granen maar ook voor het uitschuren van de haven. Over een advies is verder niets bekend. Het overlijden van de markies in 1541 heeft waarschijnlijk aan dat denkbeeld een einde gemaakt.

Grote schade ontstond bij de Pontiaansvloed in 1552. Voor het herstel waren vijf jaren nodig! Het valt aan te nemen dat toen de gehele westgevel en aangrenzende delen van de noord- en zuidgevels verloren zijn gegaan, evenals tenminste het grootste gedeelte van het maalwerk. Dat verklaart dat in de archiefstukken sprake is van het maken van een nieuwe watermolen. In 1556/57 bleken de geraamde herstelkosten met 2709 carolusguldens overschreden te zijn. De schade is in het nog bestaande gevelwerk herkenbaar: het oorspronkelijk werk is uitgevoerd in geel-genuanceerde baksteen, de herstellingen in rode. Een hoge vloed op Sint-Nicolaasdag 1572 veroorzaakte weer grote schade.

Ook uit andere bronnen is bekend, dat met name in de zestiende eeuw grote schaden door stormvloeden opgetreden zijn. De vele herstellingen hebben een breed scala aan bouwsporen in gevels en balklagen achtergelaten, waarbij de herstellingen na de Pontiaansvloed de markantste zijn.

Ook in de vestingperiode, vanaf 1568 waren er geregeld herstellingen nodig. De wijzigingen aan de vestingwerken in de zestiende en vooral de zeventiende en achttiende eeuw hadden grote invloed op de molen, en dan met name op de houwer. Die veranderde nogal eens van vorm. Dat gebeurde ook met de Zoutevest die er deel van uitmaakte en met een sluis met het molenwater verbonden was. Voor het functioneren was dit niet bevorderlijk omdat de vesten gemakkelijk dichtslibden. Tijdens de uitvoering van de wijzigingen aan de vestingwerken moest de molen nogal eens voor langere tijd stilgelegd worden.